Complottheorieën zijn allang geen randverschijnsel meer. Ze nestelen zich in het publieke debat, beïnvloeden verkiezingen, verlammen beleid en bedreigen het vertrouwen in de democratie. Van de bewering dat Democraten zich vermomden als Republikeinen tijdens de bestorming van het Capitool tot het Nederlandse geloof in een “kwaadaardige elite” die achter de schermen alles bepaalt, de patronen zijn overal hetzelfde. En centraal daarin staat één krachtig wapen: framing.
Framing als motor van complotten
Framing betekent: de werkelijkheid zó presenteren dat een bepaald beeld, oordeel of emotie overheerst. In complottheorieën gebeurt dit constant:
- Feiten worden verdraaid of uit hun context gehaald.
- Schuldigen worden tot slachtoffers gemaakt en andersom.
- Complexe gebeurtenissen krijgen een simpel verhaal dat perfect past bij de angsten van de doelgroep.
Met framing wordt dus niet de waarheid getoond, maar een gekleurd beeld dat voor waar wordt aangenomen.
Voorbeeld 1: De VS en 6 januari 2021
Op 6 januari 2021 werd het Capitool bestormd door duizenden Trump-aanhangers. Toch ontstond daarna een complottheorie: Democraten zouden zich hebben verkleed als Republikeinen om de aanval te ensceneren.
- Politici zoals senator Ron Johnson gebruikten dit frame: het geweld kwam niet van “echte” Trump-aanhangers, maar van tegenstanders in vermomming.
- Feitenonderzoek en rechtbanken lieten iets anders zien: de daders waren vooral Proud Boys, Oath Keepers en QAnon-aanhangers.
Het frame diende een duidelijk doel: de verantwoordelijkheid van Trump-aanhangers minimaliseren en Democraten als schuldigen neerzetten.
Voorbeeld 2: Nederland en de “kwaadaardige elite”
In Nederland waarschuwt de AIVD voor het complotverhaal van een kwaadaardige elite die stiekem alle macht in handen heeft. Politici, rechters, journalisten en wetenschappers worden in dit frame afgeschilderd als vijanden van het volk.
- Het frame is eenvoudig: “zij” versus “wij”.
- Alles wat de elite doet, wordt verdacht gemaakt.
- Iedere tegenstem kan worden weggezet als onderdeel van “het complot”.
Zo wordt een hele samenleving door framing verdeeld in kampen, waardoor vertrouwen in instituties verdampt.
Vergelijking: zelfde mechanisme, andere verpakking
| Aspect | VS – 6 januari | Nederland – kwaadaardige elite |
|---|---|---|
| Het frame | Democraten in vermomming organiseerden de bestorming. | Een geheime elite bestuurt en onderdrukt Nederland. |
| Doelwit | Democratische partij en justitie. | Politiek, media, wetenschap, rechtspraak. |
| Gevolg | Ontkennen rol Trump-aanhangers; alternatieve schuldvraag. | Afkalvend vertrouwen; groeiend anti-institutioneel extremisme. |
| Risico | Geweld legitimeren, feiten negeren. | Radicaal wantrouwen, bedreiging van professionals. |
| Weerlegging | Videobeelden en veroordelingen tonen pro-Trump extremisten. | AIVD bevestigt: geen bewijs, wel reëel gevaar voor extremisme. |
De rode draad
Of het nu gaat om het Capitool of Den Haag: framing maakt complottheorieën krachtig. Door de werkelijkheid te verdraaien tot een simpel vijandbeeld krijgen mensen een verhaal dat aansluit bij hun wantrouwen en emoties.
Maar de prijs is hoog:
- Feiten vervagen.
- Verantwoordelijkheid verschuift.
- Democratische instituties verliezen draagvlak.
Framing
Het idee dat Democraten zich verkleedden als Republikeinen of dat een verborgen elite Nederland regeert, is niet zomaar een onschuldig verzinsel. Het zijn voorbeelden van framing in zijn gevaarlijkste vorm: verhalen die de waarheid maskeren en de samenleving verdelen.
De les is duidelijk: wie framing niet doorziet, loopt het risico de plank volledig mis te slaan. En in een wereld waarin feiten steeds vaker worden overschreeuwd door frames, is kritisch denken onze beste verdediging.
