De grens tussen kritiek en ontkenning is in moderne verkiezingscampagnes steeds vager geworden. Politici die uitslagen betwisten, twijfel zaaien over stemmingen of zelf misleidende informatie verspreiden, raken aan de kern van het vertrouwen in de democratie. Wat begon als een Amerikaanse export; het “stolen election”-narratief van Donald Trump; heeft inmiddels ook zijn Nederlandse echo’s, met Geert Wilders in een hoofdrol rond de Tweede Kamerverkiezingen 2025.
De Amerikaanse blauwdruk: Trump en de ‘Big Lie’
Na de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2020 weigerde Donald Trump de uitslag te accepteren. Hij beweerde dat de verkiezing “gestolen” was, ondanks tientallen rechtszaken die geen bewijs van grootschalige fraude vonden. Toch hield hij vol en miljoenen Amerikanen geloofden hem. Het gevolg: de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 en een langdurige vertrouwenscrisis in de democratie.
Trump zette een sjabloon neer voor een nieuwe politieke tactiek: twijfel zaaien, verantwoordelijkheid afschuiven en het verlies framen als bewijs van oneerlijkheid. Die strategie blijkt besmettelijk. Politici in andere landen van Brazilië tot Europa gebruiken sindsdien soortgelijke retoriek om kiezers te mobiliseren en druk te zetten op instituties.
Nederland 2025: twijfel, ontkenning en beïnvloeding
Een explosieve verkiezingscontext
De Tweede Kamerverkiezingen van 2025 verliepen in een uitzonderlijk gespannen sfeer. De voorlopige prognoses van het ANP lieten een nek-aan-nek-race zien tussen de PVV en D66, beide op 26 zetels. De marges waren klein, het vertrouwen broos, en de online emoties hoog.
Van twijfel tot insinuatie
In de dagen na de stemming verschenen berichten op X (voorheen Twitter) en Telegram waarin PVV-aanhangers vraagtekens zetten bij de stemtellingen. Wilders zelf deelde enkele van die berichten door, zonder expliciete claim maar met een suggestieve toon. In één geval ging het om een bericht dat sprak van “containers vol stemmen die zouden zijn verdwenen” een verwijzing die door lokale autoriteiten snel als onzin werd bestempeld. Het AD citeerde een gemeentewoordvoerder die sprak van “Trumpiaanse insinuaties”.
De AI-beeldenaffaire rond Timmermans
Enkele dagen eerder bleek dat twee PVV-Kamerleden heimelijk AI-gegenereerde beelden van Frans Timmermans hadden verspreid op een Facebookpagina. De gemanipuleerde afbeeldingen, waarin Timmermans op dreigende of vernederende manieren werd afgebeeld, leidden tot tientallen bedreigingen aan zijn adres. De Universiteit Leiden noemde dit soort deepfakes “een moderne vorm van laster” en waarschuwde voor de grens tussen satire en strafbaarheid.
Geert Wilders bood daarop publiekelijk zijn excuses aan voor de handelwijze van zijn partijgenoten, maar kondigde geen concrete maatregelen aan. Dat leidde tot kritiek van verschillende kanten, omdat het incident volgens velen niet zomaar kon worden afgedaan als een “foutje”. Bovendien is het vermoeden dat Wilders al langer op de hoogte was van de verspreiding, iets wat niet is bevestigd, maar wel aansluit bij de heersende cultuur binnen de PVV.
De PVV-cultuur en de kwestie-Coenradie
De PVV staat bekend als een strak geleide partij waarin eigen initiatief zelden wordt beloond. Besluiten en standpunten worden doorgaans vanuit de top, en vooral door Wilders zelf als eenmanspartij, bepaald. Kamerleden die zelfstandig optreden of afwijken van de partijlijn worden vaak niet gewaardeerd en verdwijnen stilletjes uit beeld. Het vertrek van Kamerlid Coenradie (die zich kritisch had geuit over interne communicatie) illustreert dat patroon. In die context is het weinig aannemelijk dat twee PVV’ers uit eigen beweging AI-beelden verspreidden zonder dat de partijleiding ervan wist.
De mechanismen van misleiding en ontkenning
Framing als wapen
Het herhalen van vragen, het stellen van suggestieve vermoedens en het verspreiden van twijfel; zonder ooit directe verantwoordelijkheid te nemen; vormen samen een krachtige retorische strategie. Politici hoeven niet te zeggen dat er fraude is; het stellen van de vraag volstaat om een deel van het publiek te overtuigen dat “er iets niet klopt”.
Digitale versnelling
De rol van sociale media in dit proces kan nauwelijks overschat worden. Een tweet met insinuatie bereikt in minuten duizenden volgers, terwijl correcties of weerleggingen zelden dezelfde aandacht krijgen. Algoritmes versterken verontwaardiging en wantrouwen, waardoor de dynamiek van twijfel zichzelf voedt.
Van vrijheid van meningsuiting naar ondermijning
In een gezonde democratie hoort kritiek op verkiezingen mogelijk te zijn. Maar wanneer dat gepaard gaat met valse beelden, complottheorieën en doelbewuste verdraaiing van feiten, verschuift het debat van controle naar ondermijning. De grens tussen transparantie eisen en de democratie ondergraven is dun en precies daar bevindt zich het nieuwe politieke slagveld.
De gevolgen voor vertrouwen en democratie
Wanneer grote partijen of bekende politici twijfel zaaien over verkiezingsprocedures zonder bewijs, tast dat het fundament van de democratie aan. Burgers weten niet meer wie of wat ze kunnen geloven. Het gevolg: apathie bij de ene helft, radicalisering bij de andere. Mediaorganisaties en fact-checkers worden overbelast, terwijl het publieke debat steeds emotioneler wordt.
De AI-beeldenaffaire toont bovendien hoe technologie misbruik kan versterken. Deepfakes maken het mogelijk om niet alleen woorden, maar ook beelden te manipuleren en dat maakt de leugen geloofwaardiger dan ooit.
Wat kunnen we doen?
Transparantie en open communicatie
Kiescommissies en gemeenten moeten proactief uitleg geven over processen, audits en tellingen. Zo kunnen geruchten sneller worden ontkracht voordat ze wortel schieten.
Mediawijsheid en educatie
Onderwijs en journalistiek moeten burgers helpen begrijpen hoe misleiding werkt: wie verspreidt de informatie, wat zijn de belangen, en wat zijn betrouwbare bronnen?
Verantwoordelijkheid in de politiek
Politieke leiders dragen een voorbeeldfunctie. Wie onjuiste beelden of insinuaties laat rondgaan, moet niet alleen excuses aanbieden, maar ook actie ondernemen. Het erkennen van fouten zonder verandering ondermijnt het publieke vertrouwen verder.
Structureel
De gebeurtenissen rond Trump in de VS en Wilders in Nederland laten zien dat misleiding, complotdenken en ontkenning geen geïsoleerde incidenten meer zijn, maar een structureel risico vormen voor moderne democratieën. Het patroon is herkenbaar: twijfel zaaien, verontwaardiging voeden, en verantwoordelijkheid vermijden. De combinatie van politieke strategie, sociale media en AI-technologie maakt dit gevaarlijker dan ooit.
De vraag is niet langer of deze tactieken ons vertrouwen ondermijnen, dat doen ze al. De vraag is of we bereid zijn om als samenleving, media en politiek de waarheid actief te blijven verdedigen.
