Astroturfing klinkt als iets uit Amerika of Rusland, maar ook in Nederland zijn er gevallen geweest waarbij campagnes zich voordeden als “burgerbeweging”, terwijl ze in werkelijkheid werden aangestuurd of gefinancierd door belanghebbenden achter de schermen. Een bekend voorbeeld is het referendum over het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne in 2016.
In dit artikel kijken we naar hoe deze campagne werkte, waarom het als vorm van astroturfing wordt gezien en wat de risico’s zijn van deze vorm van beïnvloeding.
Wat was het Oekraïne-referendum?
Op 6 april 2016 stemden Nederlandse burgers over het associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne. Het referendum kwam tot stand via een burgerinitiatief, mogelijk gemaakt door de toenmalige Wet raadgevend referendum.
Het leek een spontaan initiatief van bezorgde burgers — maar achter de schermen bleek het veel georganiseerder en strategischer dan op het eerste gezicht leek.
Waarom geldt dit als astroturfing?
De campagne om het referendum aan te vragen werd gestart door onder meer het platform GeenPeil, dat verbonden was aan de website GeenStijl. Het werd gepresenteerd als een actie van gewone burgers die “meer democratie” wilden. Maar uit onderzoek en latere analyses blijkt:
- Er was actieve steun van politieke organisaties en eurosceptische denktanks
- Een deel van de financiering en inhoud kwam van internationale actoren, waaronder Amerikaanse libertaire netwerken
- De campagne kreeg veel media-aandacht, maar de achtergrond van de initiatiefnemers en hun banden met belangengroepen bleef onderbelicht
Met andere woorden: het leek een grassrootsactie, maar was mede gedreven door partijen met een politieke of geopolitieke agenda.
Wat zijn de kenmerken van astroturfing in dit geval?
| Kenmerk | In praktijk zichtbaar bij het referendum |
|---|---|
| Zich voordoen als burgerinitiatief | Presentatie van “het volk spreekt zich uit” |
| Steun uit andere (politieke) hoeken | Euroscepsis, politieke motieven, internationale steun |
| Vage of afwezige transparantie | Onduidelijkheid over wie de campagne aanstuurde |
| Grote zichtbaarheid | Veel media-aandacht via provocatieve framing |
Wat was het effect?
Het referendum haalde de kiesdrempel en een meerderheid stemde tegen het associatieverdrag. De uitslag was juridisch niet bindend, maar politiek wel gevoelig. Het leidde tot aanpassingen in de Nederlandse ratificatie en veel discussie over de rol van referenda in de democratie.
Belangrijker nog: het toonde aan hoe goed georganiseerde campagnes met slimme marketing, framing en suggestie van volkssteun grote invloed kunnen uitoefenen, ook als de “burgerstem” in werkelijkheid slechts deels spontaan was.
Waarom is dit een probleem?
Astroturfing ondermijnt:
- Transparantie: je weet niet wie echt achter een campagne zit
- Democratie: besluitvorming kan gebaseerd zijn op onechte of opgeblazen steun
- Vertrouwen: burgers verliezen geloof in échte initiatieven
Het maakt het lastig om te onderscheiden wat authentiek draagvlak is en wat slim geregisseerde beeldvorming.
✅ Wat kun je doen?
- Vraag altijd: wie zit hierachter?
- Check geldstromen, betrokken partijen of denktanks
- Wees kritisch op mediaberichten met veel emotie en weinig inhoud
- Gebruik tools als WhoIs, KvK en factcheckplatforms om de herkomst te achterhalen
- Deel niet zomaar berichten die inspelen op angst of nationalisme
Kortom
| Onderdeel | Inhoud |
|---|---|
| Wat is astroturfing? | Nep-grassrootsbeweging gestuurd door belanghebbenden |
| Nederlands voorbeeld | Oekraïne-referendum 2016 |
| Waarom problematisch? | Ondermijnt transparantie, beïnvloedt democratie |
| Herkenningspunten | Onbekende financiering, opgeblazen steun, framing |
| Wat kun jij doen? | Kritisch blijven, herkomst checken, bewust delen |
Je wilt wat… échte invloed. Niet gestuurd door kunstgrasactivisten, maar door oprechte betrokkenheid.
🔗 Meer lezen over digitale beïnvloeding, misleiding en privacy? Bekijk www.jewiltwat.nl